Ιδέες παλιές και νέες Από τον Θανάση Γιαλκέτση
Ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν γεννήθηκε το 1925 στο Πόζναμ της Πολωνίας από Εβραίους γονείς. Είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στα Πανεπιστήμια του Λιντς και της Βαρσοβίας και ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της σύγχρονης κοινωνίας. Το ακόλουθο κείμενό του δημοσιεύτηκε στην ιταλική περιοδική επιθεώρηση Vita e Pensiero.
Σε ποιον κόσμο θα θέλατε να ζείτε; Αληθινά, δεν μπορώ να πω πολλά γι” αυτό. Κι αυτό γιατί, πριν απ” όλα, στα 60 χρόνια ενασχόλησής μου με την κοινωνιολογία ποτέ δεν υπήρξα καλός στις προφητείες. Δεύτερον, στο τέλος μιας ζωής ασυγχώρητα μακράς, ο μοναδικός ορισμός καλής κοινωνίας που βρίσκω λέει ότι μια κοινωνία είναι καλή αν πιστεύει ότι δεν είναι αρκετά καλή. Γι” αυτό προτιμώ να συγκεντρώνω την προσοχή μου, όχι τόσο στον κόσμο στον οποίο θα θέλαμε να ζούμε, αλλά στον κόσμο στον οποίο είμαστε υποχρεωμένοι να ζούμε, απλώς επειδή δεν έχουμε άλλους κόσμους στους οποίους να αποδράσουμε.
Αναφέρομαι σε ένα απόφθεγμα του Καρλ Μαρξ, ο οποίος υποστήριζε ότι οι άνθρωποι φτιάχνουν οι ίδιοι την ιστορία τους, αλλά σε συνθήκες που δεν έχουν επιλέξει. Κάθε φορά που το ακούω θυμάμαι και μια ιρλανδέζικη ιστοριούλα που μιλάει για έναν οδηγό, ο οποίος σταματάει το αυτοκίνητό του και ρωτάει έναν περαστικό: «Με συγχωρείτε, κύριε, θα μπορούσατε παρακαλώ να μου πείτε πώς μπορώ να φτάσω από δω στο Δουβλίνο;».
Ο περαστικός σταματάει, ξύνει το κεφάλι του και μετά από λίγο απαντάει: «Αγαπητέ κύριε, αν θα έπρεπε να πάω στο Δουβλίνο δεν θα ξεκινούσα από δω». Αυτό είναι το πρόβλημα: Δυστυχώς, εμείς ξεκινάμε από δω και δεν έχουμε κανένα άλλο σημείο από το οποίο να ξεκινήσουμε. Θέλω ωστόσο να υπογραμμίσω ότι ο κόσμος από τον οποίο ξεκινάμε «κατευθυνόμενοι προς το Δουβλίνο», ό,τι και αν σημαίνει το Δουβλίνο, είναι γεμάτος προκλήσεις και επείγοντα καθήκοντα που δεν επιδέχονται αναβολή.
Νομίζω ότι αν ο 20ός αιώνας υπήρξε η εποχή κατά την οποία οι άνθρωποι αναρωτιούνταν «τι» πρέπει να κάνουν, ο 21ος αιώνας θα είναι όλο και περισσότερο η εποχή κατά την οποία οι άνθρωποι θα θέτουν το ερώτημα για το «ποιος» θα κάνει αυτό που πρέπει να γίνει. Υπάρχει μια ασυμμετρία μεταξύ των στόχων και των μέσων που έχουμε στη διάθεσή μας. Μέσων που δημιουργήθηκαν από τους πρόγονούς μας, οι οποίοι έφτιαξαν το έθνος-κράτος, το προίκισαν και το εξόπλισαν με πολλούς εξαιρετικά σημαντικούς θεσμούς, οι οποίοι φτιάχτηκαν στα μέτρα του έθνους-κράτους.
Σε ό,τι αφορά το έθνος-κράτος, αυτό ήταν αληθινά η κορυφαία έκφραση της ιδέας της αυτοκυβέρνησης και της κυριαρχίας. Πάνω απ” όλα, το έθνος-κράτος ήταν ένα αξιόπιστο και άψογο μέσο συλλογικής δράσης, ένα εργαλείο για την επίτευξη των συλλογικών κοινωνικών στόχων. Αυτό γινόταν πιστευτό πέρα από τη διαφορά μεταξύ «Δεξιάς» και «Αριστεράς». Το έθνος-κράτος ήταν σε θέση να υλοποιεί τις ιδέες που επικρατούσαν. Γιατί ήταν έτσι; Επειδή το έθνος-κράτος θεωρούνταν και σε μεγάλο βαθμό ήταν, για αρκετό καιρό στην ιστορία, η προνομιακή έδρα της εξουσίας και της πολιτικής.
Ο γάμος μεταξύ εξουσίας και πολιτικής είναι ένας γάμος που τελέστηκε στον ουρανό και κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να τον καταστρέψει. Εξουσία σημαίνει ικανότητα να κάνουμε τα πράγματα. Πολιτική σημαίνει ικανότητα να διευθύνουμε αυτή τη δραστηριότητα να κάνουμε τα πράγματα, υποδεικνύοντας ποια πράγματα πρέπει να γίνουν.
Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι ο αναμφίβολος χωρισμός, μια προοπτική διαζυγίου, μεταξύ εξουσίας και πολιτικής. Εξουσίας που εξαϋλώνεται στον κυβερνοχώρο και που εκφράζεται με αυτό που εγώ αποκαλώ «αρνητική παγκοσμιοποίηση». Αρνητική με την έννοια ότι εφαρμόζεται σε όλες τις όψεις της κοινωνικής ζωής που έχουν ένα κοινό στοιχείο: πρόκειται για την αποδυνάμωση, τη διάβρωση, την παραγνώριση των τοπικών συνηθειών, των τοπικών αναγκών. Η «αρνητική παγκοσμιοποίηση» περιλαμβάνει εξουσίες όπως ο χρηματοπιστωτικός τομέας, το κεφάλαιο, το εμπόριο, η πληροφόρηση, η εγκληματικότητα, η διακίνηση ναρκωτικών και όπλων, η τρομοκρατία κ.λπ. Δεν ακολουθείται από τη «θετική παγκοσμιοποίηση».
Σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν έχουμε τίποτα που να μοιάζει έστω και ελάχιστα με την αποτελεσματικότητα του εργαλείου του πολιτικού ελέγχου της εξουσίας, της έκφρασης της λαϊκής βούλησης, δηλαδή με την αντιπροσώπευση και τη δικαιοδοσία, πραγματικότητες που αναπτύχθηκαν και καθηλώθηκαν στο επίπεδο του έθνους-κράτους.
Στο φως αυτής της ασυμμετρίας, κάθε φορά που ακούω να μιλούν για «διεθνή κοινότητα», γελώ και κλαίω ταυτόχρονα. Δεν έχουμε καν αρχίσει να την οικοδομούμε. Τα προβλήματά μας είναι αληθινά παγκόσμια, αλλά διαθέτουμε μόνον τα τοπικά μέσα για να τα αντιμετωπίσουμε. Και αυτά τα μέσα είναι εντελώς ανεπαρκή γι” αυτό το καθήκον.
Γι” αυτό το ερώτημα που υποδεικνύω θα είναι πιθανότατα ζήτημα ζωής ή θανάτου για τον 21ο αιώνα: ποιος θα αναλάβει αυτό το καθήκον; Αυτό θα είναι το ερώτημα. Δεν έχω την απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Μπορώ μόνο να προτείνω μερικά λόγια ενθάρρυνσης. Είναι αρκετά γνωστός ο Εντουαρντ Λόρεντς, με την τρομερή ανακάλυψή του ότι ακόμα και τα πιο μικρά και ασήμαντα γεγονότα θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε πελώριες και συγκλονιστικές καταστροφές.
Η ανακάλυψη του Λόρεντς είναι γνωστή με την αλληγορία μιας πεταλούδας στο Πεκίνο, η οποία κουνούσε τα φτερά της και άλλαζε τη διαδρομή των κυκλώνων στον Κόλπο του Μεξικού έξι μήνες αργότερα. Αυτή η ιδέα έγινε δεκτή με τρόμο, επειδή ανέτρεπε την πεποίθησή μας ότι μπορούμε να έχουμε πλήρη γνώση αυτών που θα συμβούν στο εγγύς μέλλον. Ανέτρεπε την πεποίθησή μας ότι μπορούμε να γνωρίζουμε, να προβλέπουμε, ακόμα και να δημιουργούμε αν χρειαστεί, με την τεχνολογία μας, τον κόσμο. Θυμίζω ότι σε αυτή την ανακάλυψη του Λόρεντς υπήρχε και ένα αμυδρό φως ελπίδας και είναι πολύ σημαντικό.
Ας σκεφτούμε τι μπορεί να κάνει μια πεταλούδα: πάρα πολλά πράγματα. Ας μην παραγνωρίζουμε τα μικρά κινήματα, τις μειοψηφικές πρωτοβουλίες, τις τοπικές και περιθωριακές εξελίξεις. Η φαντασία μας προχωράει μακριά, πέρα από την ικανότητά μας να κάνουμε και να καταστρέφουμε πράγματα.
Στην ανθρώπινη ιστορία μας έχουμε έναν σημαντικό αριθμό θαρραλέων ανθρώπων οι οποίοι, σαν τις πεταλούδες, άλλαξαν την ιστορία με τρόπο ριζικό και θετικό. Η μοναδική συμβουλή που μπορώ επομένως να δώσω είναι: Ας κοιτάξουμε τις πεταλούδες, έχουν διάφορα χρώματα, είναι ευτυχώς πάρα πολλές. Ας τις βοηθήσουμε να τινάξουν τα φτερά τους.
Ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν γεννήθηκε το 1925 στο Πόζναμ της Πολωνίας από Εβραίους γονείς. Είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στα Πανεπιστήμια του Λιντς και της Βαρσοβίας και ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της σύγχρονης κοινωνίας. Το ακόλουθο κείμενό του δημοσιεύτηκε στην ιταλική περιοδική επιθεώρηση Vita e Pensiero.
Σε ποιον κόσμο θα θέλατε να ζείτε; Αληθινά, δεν μπορώ να πω πολλά γι” αυτό. Κι αυτό γιατί, πριν απ” όλα, στα 60 χρόνια ενασχόλησής μου με την κοινωνιολογία ποτέ δεν υπήρξα καλός στις προφητείες. Δεύτερον, στο τέλος μιας ζωής ασυγχώρητα μακράς, ο μοναδικός ορισμός καλής κοινωνίας που βρίσκω λέει ότι μια κοινωνία είναι καλή αν πιστεύει ότι δεν είναι αρκετά καλή. Γι” αυτό προτιμώ να συγκεντρώνω την προσοχή μου, όχι τόσο στον κόσμο στον οποίο θα θέλαμε να ζούμε, αλλά στον κόσμο στον οποίο είμαστε υποχρεωμένοι να ζούμε, απλώς επειδή δεν έχουμε άλλους κόσμους στους οποίους να αποδράσουμε.
Αναφέρομαι σε ένα απόφθεγμα του Καρλ Μαρξ, ο οποίος υποστήριζε ότι οι άνθρωποι φτιάχνουν οι ίδιοι την ιστορία τους, αλλά σε συνθήκες που δεν έχουν επιλέξει. Κάθε φορά που το ακούω θυμάμαι και μια ιρλανδέζικη ιστοριούλα που μιλάει για έναν οδηγό, ο οποίος σταματάει το αυτοκίνητό του και ρωτάει έναν περαστικό: «Με συγχωρείτε, κύριε, θα μπορούσατε παρακαλώ να μου πείτε πώς μπορώ να φτάσω από δω στο Δουβλίνο;».
Ο περαστικός σταματάει, ξύνει το κεφάλι του και μετά από λίγο απαντάει: «Αγαπητέ κύριε, αν θα έπρεπε να πάω στο Δουβλίνο δεν θα ξεκινούσα από δω». Αυτό είναι το πρόβλημα: Δυστυχώς, εμείς ξεκινάμε από δω και δεν έχουμε κανένα άλλο σημείο από το οποίο να ξεκινήσουμε. Θέλω ωστόσο να υπογραμμίσω ότι ο κόσμος από τον οποίο ξεκινάμε «κατευθυνόμενοι προς το Δουβλίνο», ό,τι και αν σημαίνει το Δουβλίνο, είναι γεμάτος προκλήσεις και επείγοντα καθήκοντα που δεν επιδέχονται αναβολή.
Νομίζω ότι αν ο 20ός αιώνας υπήρξε η εποχή κατά την οποία οι άνθρωποι αναρωτιούνταν «τι» πρέπει να κάνουν, ο 21ος αιώνας θα είναι όλο και περισσότερο η εποχή κατά την οποία οι άνθρωποι θα θέτουν το ερώτημα για το «ποιος» θα κάνει αυτό που πρέπει να γίνει. Υπάρχει μια ασυμμετρία μεταξύ των στόχων και των μέσων που έχουμε στη διάθεσή μας. Μέσων που δημιουργήθηκαν από τους πρόγονούς μας, οι οποίοι έφτιαξαν το έθνος-κράτος, το προίκισαν και το εξόπλισαν με πολλούς εξαιρετικά σημαντικούς θεσμούς, οι οποίοι φτιάχτηκαν στα μέτρα του έθνους-κράτους.
Σε ό,τι αφορά το έθνος-κράτος, αυτό ήταν αληθινά η κορυφαία έκφραση της ιδέας της αυτοκυβέρνησης και της κυριαρχίας. Πάνω απ” όλα, το έθνος-κράτος ήταν ένα αξιόπιστο και άψογο μέσο συλλογικής δράσης, ένα εργαλείο για την επίτευξη των συλλογικών κοινωνικών στόχων. Αυτό γινόταν πιστευτό πέρα από τη διαφορά μεταξύ «Δεξιάς» και «Αριστεράς». Το έθνος-κράτος ήταν σε θέση να υλοποιεί τις ιδέες που επικρατούσαν. Γιατί ήταν έτσι; Επειδή το έθνος-κράτος θεωρούνταν και σε μεγάλο βαθμό ήταν, για αρκετό καιρό στην ιστορία, η προνομιακή έδρα της εξουσίας και της πολιτικής.
Ο γάμος μεταξύ εξουσίας και πολιτικής είναι ένας γάμος που τελέστηκε στον ουρανό και κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να τον καταστρέψει. Εξουσία σημαίνει ικανότητα να κάνουμε τα πράγματα. Πολιτική σημαίνει ικανότητα να διευθύνουμε αυτή τη δραστηριότητα να κάνουμε τα πράγματα, υποδεικνύοντας ποια πράγματα πρέπει να γίνουν.
Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι ο αναμφίβολος χωρισμός, μια προοπτική διαζυγίου, μεταξύ εξουσίας και πολιτικής. Εξουσίας που εξαϋλώνεται στον κυβερνοχώρο και που εκφράζεται με αυτό που εγώ αποκαλώ «αρνητική παγκοσμιοποίηση». Αρνητική με την έννοια ότι εφαρμόζεται σε όλες τις όψεις της κοινωνικής ζωής που έχουν ένα κοινό στοιχείο: πρόκειται για την αποδυνάμωση, τη διάβρωση, την παραγνώριση των τοπικών συνηθειών, των τοπικών αναγκών. Η «αρνητική παγκοσμιοποίηση» περιλαμβάνει εξουσίες όπως ο χρηματοπιστωτικός τομέας, το κεφάλαιο, το εμπόριο, η πληροφόρηση, η εγκληματικότητα, η διακίνηση ναρκωτικών και όπλων, η τρομοκρατία κ.λπ. Δεν ακολουθείται από τη «θετική παγκοσμιοποίηση».
Σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν έχουμε τίποτα που να μοιάζει έστω και ελάχιστα με την αποτελεσματικότητα του εργαλείου του πολιτικού ελέγχου της εξουσίας, της έκφρασης της λαϊκής βούλησης, δηλαδή με την αντιπροσώπευση και τη δικαιοδοσία, πραγματικότητες που αναπτύχθηκαν και καθηλώθηκαν στο επίπεδο του έθνους-κράτους.
Στο φως αυτής της ασυμμετρίας, κάθε φορά που ακούω να μιλούν για «διεθνή κοινότητα», γελώ και κλαίω ταυτόχρονα. Δεν έχουμε καν αρχίσει να την οικοδομούμε. Τα προβλήματά μας είναι αληθινά παγκόσμια, αλλά διαθέτουμε μόνον τα τοπικά μέσα για να τα αντιμετωπίσουμε. Και αυτά τα μέσα είναι εντελώς ανεπαρκή γι” αυτό το καθήκον.
Γι” αυτό το ερώτημα που υποδεικνύω θα είναι πιθανότατα ζήτημα ζωής ή θανάτου για τον 21ο αιώνα: ποιος θα αναλάβει αυτό το καθήκον; Αυτό θα είναι το ερώτημα. Δεν έχω την απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Μπορώ μόνο να προτείνω μερικά λόγια ενθάρρυνσης. Είναι αρκετά γνωστός ο Εντουαρντ Λόρεντς, με την τρομερή ανακάλυψή του ότι ακόμα και τα πιο μικρά και ασήμαντα γεγονότα θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε πελώριες και συγκλονιστικές καταστροφές.
Η ανακάλυψη του Λόρεντς είναι γνωστή με την αλληγορία μιας πεταλούδας στο Πεκίνο, η οποία κουνούσε τα φτερά της και άλλαζε τη διαδρομή των κυκλώνων στον Κόλπο του Μεξικού έξι μήνες αργότερα. Αυτή η ιδέα έγινε δεκτή με τρόμο, επειδή ανέτρεπε την πεποίθησή μας ότι μπορούμε να έχουμε πλήρη γνώση αυτών που θα συμβούν στο εγγύς μέλλον. Ανέτρεπε την πεποίθησή μας ότι μπορούμε να γνωρίζουμε, να προβλέπουμε, ακόμα και να δημιουργούμε αν χρειαστεί, με την τεχνολογία μας, τον κόσμο. Θυμίζω ότι σε αυτή την ανακάλυψη του Λόρεντς υπήρχε και ένα αμυδρό φως ελπίδας και είναι πολύ σημαντικό.
Ας σκεφτούμε τι μπορεί να κάνει μια πεταλούδα: πάρα πολλά πράγματα. Ας μην παραγνωρίζουμε τα μικρά κινήματα, τις μειοψηφικές πρωτοβουλίες, τις τοπικές και περιθωριακές εξελίξεις. Η φαντασία μας προχωράει μακριά, πέρα από την ικανότητά μας να κάνουμε και να καταστρέφουμε πράγματα.
Στην ανθρώπινη ιστορία μας έχουμε έναν σημαντικό αριθμό θαρραλέων ανθρώπων οι οποίοι, σαν τις πεταλούδες, άλλαξαν την ιστορία με τρόπο ριζικό και θετικό. Η μοναδική συμβουλή που μπορώ επομένως να δώσω είναι: Ας κοιτάξουμε τις πεταλούδες, έχουν διάφορα χρώματα, είναι ευτυχώς πάρα πολλές. Ας τις βοηθήσουμε να τινάξουν τα φτερά τους.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου