Δημοκρατικός Φιλελευθερισμός

Η εξισορρόπιση των δικαίων του ατόμου απέναντι στην τυραννία της πλειοψηφίας

του Παναγιώτη Περυσινάκη
anileos.blogspot.com

Σε προηγούμενο σημείωμα υπογράμμισα πόσο η διαφύλαξη της λαϊκής κυριαρχίας και η προάσπιση της δημοκρατίας εξαρτώνται από το σεβασμό στους νόμους, και πόσο η ανομία και η πάνδημη ανοχή στην ανομία υπονομεύουν το πολίτευμα, σημειώνοντας πως αναγκαίο παρακολούθημα της ελευθερίας λόγου είναι η πειθαρχία στην εφαρμογή των δημοκρατικώς αποφασισθέντων. Προς επίρρωση αυτής της άποψης θα μπορούσα να επικαλεστώ το παράδειγμα του Σωκράτη που αρνήθηκε την σωτήρια απόδραση μένοντας πιστός ως το τέλος στους νόμους της πόλης, ακόμη και όταν οι νόμοι ήταν καταφανώς άδικοι, ανελεύθεροι, δολοφονικοί. Όμως το θέμα δεν είναι τόσο απλό και το παράδειγμα του Σωκράτη είναι κάθε άλλο παρά αποστομωτικό, διότι έρχεται σε απάντηση ο Σοφοκλής και στένει σύμβολο ακατάλυτο την Αντιγόνη να φωνάζει μέσα από τους αιώνες για τα δίκαια του ατόμου, να προκρίνει το νόμο της ηθικής απέναντι στο νόμο της πολιτείας, να επιλέγει το φυσικό δίκαιο και τις επιταγές της συνειδήσεως της ως οδηγούς, μάλλον παρά το νόμο.

Μα, θα αντέλεγε κανείς, η διαφορά στο παράδειγμα του νομιμόφρονου Σωκράτη έναντι της αντεξουσιάστριας Αντιγόνης, είναι πως ο Σωκράτης υποτάχθηκε στους νόμους μιας δημοκρατίας, ενώ η Αντιγόνη αντιτάχθηκε στην αυθαίρετη κρίση ενός τυράννου. Όμως κι αυτό το επιχείρημα μου φαίνεται λειψό και αδύναμο. Διότι η περίπτωση του Σωκράτη, και τόσες άλλες που ακολούθησαν μέχρι σήμερα, δείχνουν πως υπάρχουν Δημοκρατίες με νόμους αυταρχικούς, ανήθικους, ανελεύθερους, όπου οι ευκαιριακές πλειοψηφίες δυναστεύουν τις μειοψηφίες, ή καταπατούν την ιδιωτική σφαίρα, στο όνομα της ασφάλειας, ή άλλων συλλογικών ψυχώσεων και ιδεοληψιών. Πράγματι, πώς να πείσει κανείς με ένα τέτοιο απλοϊκό επιχείρημα, προβάλλοντας το Σωκράτη ως ίνδαλμα νομιμοφροσύνης όλους τους πρόσφατους ή σύγχρονους ήρωες και τις ηρωίδες που αγωνίστηκαν και ακόμη αγωνίζονται μέσα σε βάναυσες δημοκρατίες για την ισότητα των φύλων και την κατάργηση των φυλετικών, θρησκευτικών, ή άλλων διακρίσεων, τις οποίες διακρίσεις δημοκρατικοί (πλην ανελεύθεροι) νόμοι επέβαλλαν ή επιβάλλουν; Η Ηθική, η Συνείδηση, το “Φυσικό” Δίκαιο, μπορούν να βρεθούν απέναντι και να συγκρουστούν και με δημοκρατικές πλην αυταρχικές πλειοψηφίες, εξίσου όσο αντιπαλεύουν με αυθαίρετες ολιγαρχίες, ή απολυταρχίες.

Η τυπική δημοκρατική νομιμοποίηση από μόνη της άρα δε φαίνεται να αρκεί. Άλλωστε το πλειοψηφικό του πράγματος, σε μια δημοκρατία, δεν αναιρεί ούτε εξαλείφει το περιθώριο του σφάλματος. Οι δημοκρατίες δεν είναι αλάνθαστες, αλλά ανθρώπινες. Ο νόμος μιας δημοκρατίας που απαγορεύει την ψήφο στις γυναίκες, που επιβάλει στους έγχρωμους πολίτες να κάθονται στα πίσω καθίσματα των λεωφορίων, που επιβάλλει την θανατική καταδίκη ακόμη και σε διανοητικά ανάπηρους παραπτωματίες, που περιθωριοποιεί μειοψηφίες, δεν παύει να είναι νόμος δημοκρατικός, νόμιμος, με έξωθεν τυπική επιβολή. Όμως τελικά το μέγα ζητούμενο είναι η ουσιαστική, ένδοθεν, ηθική νομιμοποίηση. Η ικανότητα του νόμου να έχει τέτοιο ηθικό κύρος ώστε να πείθει συνειδήσεις κι όχι απλώς να πειθαναγκάζει εξωτερικές συμπεριφορές.

Η τελευταία διαπίστωση περικλύει ωστόσο έναν τεράστιο κίνδυνο, που θα πρέπει να μας προβληματίσει. Ο κίνδυνος είναι η απόλυτη ανασφάλεια που γεννά η απόλυτη σχετικότητα. Μπορεί ο κάθε πολίτης με επίκληση καθαρά υποκειμενικών επιταγών της δικής του συνειδήσεως να αρνείται την υποταγή στο νόμο, τον οποίο κρίνει υποκειμενικά ως άδικο; Απέναντι σ’ αυτό τον κίνδυνο αποδόμησης της πολιτείας ο Σωκράτης έδειξε πως προέχει η απόλυτη και άκριτη υποταγή στο νόμο, ανεξάρτητα από την ορθότητα του νόμου, η οποία κατ’ ανάγκη κρίνεται από την εκάστοτε πλειοψηφία, κι όχι από το κάθε άτομο. Αλλά νομίζω ο 21^ος αιώνας δεν μπορεί να δεχτεί μια τέτοια μονοκόματη αντίληψη, όμως από την άλλη ούτε και έχουμε την πολυτέλεια να ασπαστούμε θεωρίες που οδηγούν στο χάος και την αναρχία, θεωρίες που στο τέλος μπορούν να νομιμοποιήσουν τον κάθε εξτρεμισμό, την τρομοκρατία, την αυθαίρετη βία του ατόμου απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, των μειοψηφιών απέναντι στις πλειοψηφίες, όπου έκαστος μπορεί να επικαλείται την υποκειμενική του συνείδηση ως άλλοθι για να δικαιολογήσει τις πιο ειδεχθείς πράξεις, (όπως η επίθεση στους δίδυμους πύργους, η μαζική δολοφονική επίθεση στην Νορβηγία, οι τρομοκρατικές επιθέσεις στη χώρα μας και αλλού), ή λιγότερο ειδεχθείς παραβατικές συμπεριφορές (όπως το κίνημα δεν πληρώνω, οι καταλήψεις δημοσίων κτιρίων, ο αποκλεισμός οδών, η διακοπή υπηρεσιών κλπ).

Πριν υιοθετήσουμε την αντεξουσιαστική και συνταρακτικά περήφανη στάση της Αντιγόνης πρέπει να αναλογιστούμε τις διαλυτικές τις συνέπειες στην κοινωνίας μας. Και πριν βιαστούμε να δικαιολογήσουμε την παραδειγματική και αληθινά συγκινητική νομιμοφροσύνη του Σωκράτη πρέπει να αναλογιστούμε τις καταλυτικές της συνέπειες για το άτομο, που μένει έτσι απροστάτευτο απέναντι στην τυραννία του πλήθους.

Αντί για τη μία ακρότητα ή την άλλη, χρειαζόμαστε μέτρο και σύνεση. Πρέπει κάπου στη μέση να βρούμε τη λύση. Ώστε και την συγκρότηση της πολιτείας να αφήνουμε αλώβητη, αλλά και το άτομο να θωρακίζουμε με ασφάλεια απέναντι στην όποια αυθαιρεσία των πολλών ή του κράτους. Δυο χιλιάδες χρόνια ολόκληρα μετά την έμπνευση της δημοκρατίας από τους αρχαίους μας προγόνους, την απάντηση έδωσε τελικά ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, προσθέτοντας τον πολιτικό Φιλελευθερισμό ως αναγκαίο εξισορροπιστικό παρακολούθημα της Δημοκρατίας. Η Ευρωπαϊκή σκέψη ολοκλήρωσε αυτό που ξεκίνησε στην αρχαία Ελλάδα, και μας έδωσε ως αντιστάθμισμα δίπλα στη δημοκρατία, τα ατομικά δικαιώματα, τα οποία σήμερα ενσωματώνονται στην κείμενη νομοθεσία, και μάλιστα με υπέρτερη τυπική ισχύ, για να παρέχουν ασπίδα προστασίας στην ιδιωτική σφαίρα θέτοντας φραγή στη δημόσια επιβολή, αναδεικνύοντας το άτομο ως αξία αυτοτελή. Ο φιλελευθερισμός και τα ατομικά δικαιώματα αποτελούν έναν εκκούσιο αυτοπεριορισμό της πλειοψηφίας υπέρ του ατόμου, όπου συμφωνείται πως καμιά πλειοψηφία, καμιά δημοκρατική εξουσία δεν θα καταπατήσει αυτά τα ελάχιστα ιερά δίκαια του ατόμου.

Ο Δημοκρατικός Φιλελευθερισμός δίνει σήμερα επιτέλους την πειστική απάντηση στο Σωκράτη, στην Αντιγόνη, στον Γκάντι, στον Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, στην Emmeline Pankhurst, στον Νέλσον Μαντέλα, την Aung San Suu Kyi, σε όλους τους ήρωες όλων των εποχών που αγωνίστηκαν για τις ελευθερίες του ανθρώπου. Αλλά επίσης ταυτόχρονα δίνει και αποστομωτική απάντηση σε όλους τους μηδενιστές, και εξτρεμιστές που με επίκληση των δικών τους φονταμενταλιστικών ιδεολογημάτων επιχειρούν την βίαιη ανατροπή της δημοκρατικής τάξης και του πολιτισμού μας, βάλλοντας αδιακρίτως κατά ατόμων και συνόλων, ασεβώντας τόσο ενάντια στη βούληση της πλειοψηφίας, όσο και ενάντια στα ιερά δίκαια του ατόμου.

Δημοκρατία χωρίς ατομικά δικαιώματα, χωρίς Φιλελευθερισμό είναι μια δημοκρατία μισή, ανολοκλήρωτη, στην οποία τα άτομα και οι μειοψηφίες δικαιούνται ή και υποχρεούνται, στο όνομα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας να αντιστέκονται, αγωνιζόμενα υπέρ των ελευθεριών. Όμως σε μια σωστή Φιλελεύθερη Δημοκρατία, όπου η κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων στο γράμμα του νόμου αλλά και στην πράξη είναι δεδομένη, δεν υπάρχει ουσιαστικό ηθικό περιθώριο για πολιτική ανυπακοή, ή για βίαιη αντίσταση απέναντι στο νόμο, ο οποίος αποτελεί έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας. Σε μια Φιλελεύθερη Δημοκρατία, αλλά μόνο σε μια Φιλελεύθερη Δημοκρατία, ο νόμος είναι ιερός και απαραβίαστος, τόσο ως προς τον τύπο, όσο και ως προς την ουσία. Σε μια αληθινά Φιλελεύθερη Δημοκρατία ο Σωκράτης δεν θα χρειαζόταν ποτέ να επιλέξει ανάμεσα στην ελευθερία της σκέψης, το σεβασμό του νόμου, ή τη ζωή του, διότι ο νόμος ο ίδιος θα εγγυόταν και τα τρία, αφού καμία πρόσκαιρη μισαλλόδοξη πλειοψηφία δεν θα μπορούσε να νομοθετήσει σε βάρος του ατόμου κατά παράβαση των ατομικών δικαιωμάτων. Στο φιλελευθερισμό τα ατομικά δικαιώματα είναι υπεράνω όλων των πλειοψηφιών. Το δικαίωμα του ενός στην ζωή, στην αξιοπρέπεια, στην ελευθερία, στην ανεξιθρησκεία, δεν υπόκειται στις ορέξεις των πολλών, όσο πολλοί κι αν είναι αυτοί που ορέγονται, όσο μικρός και ασήμαντος ο ένας που αντιστέκεται.

Σε μια τέτοια Φιλελεύθερη Δημοκρατία αξίζει να ζει κανείς. Για μια τέτοια Φιλελεύθερη Δημοκρατία αξίζει να αγωνίζεται κανείς. Αν τέτοια Φιλελεύθερη Δημοκρατία είναι εξ ολοκλήρου ή εν μέρει η Ελληνική Δημοκρατία είναι σήμερα το ζητούμενο. Αν είναι τέτοια εξ ολοκλήρου ας την προστατέψουμε, αποκαθιστώντας το σεβασμό στο νόμο, χωρίς εξαιρέσεις και δικαιολογίες, χωρίς ανοχή στην ανομία. Αν είναι εν μέρει μόνο, ας εργαστούμε προς την κατεύθυνση των αναγκαίων θεσμικών και συνταγματικών μεταρρυθμίσεων για την ολοκλήρωση της. Αν δεν είναι ούτε καν εν μέρει, τότε ας αναλογιστούμε τις ευθύνες μας και ας χτίσουμε από την αρχή με εφόδιο ιδέες διαυγείς, ανθρώπινες, με μέτρο. Ας έχουμε καθαρή εικόνα για το όραμα για το οποίο παλεύουμε, απέχοντας τόσο από φασιστικούς εξτρεμισμούς που θέλουν να συντρίψουν το άτομο τάχα υπέρ του συνόλου, όσο και από αναρχοαριστερές ακρότητες προς την αντίστροφη κατεύθυνση, αλλά εμμένοντας σταθερά, αταλάντευτα στην ιδιοφυή ισορροπία και το μέτρο του Δημοκρατικού Φιλελευθερισμού, που είναι άλλωστε η μεγαλύτερη πολιτική και πολιτιστική κατάκτηση του σύγχρονου ανθρώπου.

Και ας μην ξεχνάμε, πως η Δημοκρατία γεννήθηκε μεν στην αρχαία Ελλάδα, όμως ολοκληρώθηκε και εξανθρωπίστηκε στην Ευρώπη με το Διαφωτισμό και τα δικαιώματα του ατόμου. Γι’ αυτό πιστεύω πως το πάντρεμα της Ελλάδας με την Ευρώπη είναι αδιάζευκτο, ακατάλυτο, έχει ρίζες γαιόδετες, άρρηκτες και υπέρτερες της συγκυρίας, η δε παγκόσμια διάσταση και το θάμβος της μεταξύ τους πνευματικής κληρονομιάς έχει βλαστούς και καρπούς που ορίζουν το παρόν και φωτίζουν το μέλλον του ανθρώπου όσο τίποτε άλλο σε τούτη τη γη.