Μεταξύ Σκύλλας-ανασφάλειας και Χάρυβδης-ανεργίας

Πώς η γενικευμένη εργασιακή ανασφάλεια αποσαθρώνει την κοινωνική αλλά και προσωπική ζωή των ανθρώπων

Γράφει ο ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗΣ

Πώς αντιδρούν τα περισσότερα άτομα αν, από τη μια μέρα στην άλλη, βρεθούν χωρίς εργασία;

Οταν μάλιστα, για λόγους εντελώς άσχετους με τις εργασιακές τους ικανότητες, η απόλυσή τους συνεπάγεται την είσοδό τους σε ένα ιδιότυπο, μακροχρόνιο και εμφανώς αδιέξοδο καθεστώς ανεργίας; Αραγε, πώς τα άτομα αυτά -αλλά και η κοινωνία στην οποία ανήκουν- επιχειρούν να «διαχειριστούν» και να «εκλογικεύσουν» την κατάσταση αποστέρησης του κοινωνικού τους ρόλου, την οποία βιώνουν εξαιτίας της απώλειας ή της αδυναμίας εύρεσης εργασίας;

Αν, σύμφωνα με τη Βίβλο, η εργασία επιβάλλεται ως τιμωρία για την «αμαρτωλή» ανθρώπινη κατάσταση, στη μετανεωτερική κόλαση των αρχών του εικοστού πρώτου αιώνα η απώλεια εργασίας βιώνεται ως η πλήρης απανθρωποποίηση των ανέργων.

Η καλπάζουσα σήμερα ανεργία, τόσο στον τόπο μας όσο και στις άλλες πιο «αναπτυγμένες» δυτικές κοινωνίες, είναι το προϊόν της κοντόφθαλμης και ολότελα ανορθολογικής επιλογής, κατά τη δεκαετία του 1980, να εναποθέσουμε τις ελπίδες μας για το μέλλον των κοινωνιών μας στην πολλά υποσχόμενη τότε «αυτορρύθμιση των αγορών». Τριάντα χρόνια μετά, αυτή η ελπίδα μαγικής αυτορρύθμισης έχει διαψευσθεί· και, όπως διαπιστώνουμε καθημερινά, οδηγεί αποκλειστικά στην οικονομικά άναρχη και πολιτικά ανεξέλεγκτη ανάπτυξη των «αγορών».

Η νέα βαρβαρότητα

Προϋπόθεση για την καθολική επικράτηση αυτού του μοντέλου «άναρχης» κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης ήταν η κατάρρευση των προγενέστερων εργασιακών σχέσεων, που είχε συνέπεια την απειλητική αύξηση της ανεργίας ή της ημι-εργασίας.

Η νέα κατάσταση μαζικής ανεργίας ή έστω γενικευμένης «ημι-αργίας», εκτός από τη στέρηση μιας σταθερής πηγής εισοδημάτων, έχει και άλλες δραματικές επιπτώσεις στην κοινωνική και ατομική ζωή των ανέργων ή των ημιαπασχολούμενων. Και αυτές οι επιπτώσεις αποδεικνύονται συχνά πολύ πιο επώδυνες και καταστροφικές από την έλλειψη χρημάτων.

Το γεγονός αυτό, μολονότι σκοπίμως παραβλέπεται και συστηματικά υποβαθμίζεται, επιβεβαιώνεται εν τούτοις από πλήθος ειδικών ερευνών. «Οι πρώτες σοβαρές μελέτες για τις κοινωνικές και ψυχολογικές επιπτώσεις της ανεργίας πραγματοποιήθηκαν κατά τον Μεσοπόλεμο, είχαν ωστόσο επικεντρωθεί αποκλειστικά στην απειλή της φτώχειας, και ειδικότερα στις πιο ακραίες περιπτώσεις φτώχειας. Ελάχιστη σημασία είχε δοθεί τότε στο ρόλο της εργασίας στη διαμόρφωση της προσωπικής ταυτότητας», υποστηρίζει ο Duncan Gallie, καθηγητής Κοινωνιολογίας στην Οξφόρδη και διεθνώς αναγνωρισμένη αυθεντία στη μελέτη των αρνητικών επιπτώσεων της ανεργίας στις δυτικές κοινωνίες.

Πράγματι, η πρώτη επιστημονική έρευνα των ψυχολογικών επιπτώσεων της ανεργίας πραγματοποιήθηκε το 1938 από τους Philip Eisenberg και Paul F. Lazarsfeld, οι οποίοι, αναλύοντας τις αντιδράσεις των ανέργων, διέκριναν τρία τυπικά στάδια:

* Το πρώτο στάδιο χαρακτηρίζεται από την απόρριψη και τη συστηματική άρνηση της νέας κατάστασης: το άτομο αρνείται να αποδεχτεί ότι έχασε την εργασία του και ελπίζει πως με κάποιο τρόπο θα επαναπροσληφθεί ή θα βρει άλλη καλύτερη εργασία.

* Ακολουθεί το στάδιο της απαισιοδοξίας και της ανησυχίας: ύστερα από αρκετές αποτυχημένες προσπάθειες εύρεσης εργασίας αρχίζει να συνειδητοποιεί τη δεινή κατάστασή του.

* Τότε, συνήθως έπειτα από εννιά μήνες ανεργίας, εισέρχεται στο στάδιο της απελπισίας και της κατάθλιψης: δεν βλέπει καμία διέξοδο ή προοπτική λύσης στο πρόβλημά του.

Πολλές μετέπειτα έρευνες κοινωνικών και εργασιακών ψυχολόγων έδειξαν σαφώς ότι κάθε άνθρωπος τείνει να δημιουργεί την αυτοεικόνα του σύμφωνα με τους κοινωνικούς ρόλους που έχει εσωτερικεύσει παθητικά ή αποδεχτεί συνειδητά. Και στη βάση αυτών των ρόλων διαμορφώνει τη σιγουριά που απαιτείται για τη «σωστή» κοινωνική ένταξή του. Συνεπώς, τόσο η αδυναμία εύρεσης εργασίας όσο και η απώλειά της επιδρούν καταστροφικά και στις δύο αυτές συμπληρωματικές πτυχές της ζωής μας: αφενός στον «πραγματικό» κοινωνικό μας ρόλο και αφετέρου στην «υποκειμενική» αυτοεικόνα και αυτοεκτίμησή μας.

Το γεγονός ότι το πιο δραματικό σύμπτωμα της ανεργίας δεν είναι τόσο η έλλειψη χρημάτων όσο η απώλεια της αυτοεκτίμησης και του αυτοσεβασμού επιβεβαιώνεται από τις σχετικές έρευνες της εργασιακής ψυχολογίας. Αυτή η διαβρωτική αίσθηση μιας «άχρηστης» και «επισφαλούς» ζωής στο περιθώριο της κοινωνίας οδηγεί τους ανέργους και τους εργασιακούς «εφέδρους» σε φαινομενικά απονενοημένες πράξεις, όπως το να περιφέρονται καθημερινά στο χώρο όπου εργάζονταν μέχρι πρόσφατα ή να συνεχίζουν να υπογράφουν στο βιβλίο παρουσιών της κλειστής εταιρείας. Η παγίωση και εσωτερίκευση αυτής της κατάστασης οδηγεί, κατά κανόνα, σε ενοχικά και αυτοευνουχιστικά αισθήματα που, όχι μόνο καταστρέφουν κάθε προσπάθεια εξόδου από την «προσωπική» κρίση, αλλά και εμποδίζουν την αναζήτηση εργασίας, ιδίως στους χαλεπούς καιρούς της οικονομικής ύφεσης.

Η αδράνεια και η ακινησία αποτελούν τα τυπικά γνωρίσματα μιας εσφαλμένης και ενοχικής «εσωτερίκευσης» του προβλήματος της ανεργίας ως προσωπικού προβλήματος των ανέργων, που σχετίζεται, υποτίθεται, με κάποιες υποκειμενικές ελλείψεις ή αδυναμίες και όχι, όπως συμβαίνει στην πραγματικότητα, με τα αντικειμενικά οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα που επιβάλλουν τη βαρβαρότητα της ανεργίας.

Το πόσο παραλυτικό ή αυτοκαταστροφικό μπορεί να είναι το αίσθημα κοινωνικού αποκλεισμού που αισθάνεται ο άνεργος εξαρτάται από υποκειμενικούς αλλά κυρίως από κοινωνικούς παράγοντες: π.χ. από την αλληλεγγύη και την αποτελεσματική υποστήριξη του κράτους πρόνοιας μέσα στο οποίο ζει.

Παραδόξως, η «αλλοτριωτική» εργασία δημιουργούσε ανέκαθεν ενεργούς κοινωνικούς δράστες, δηλαδή πολίτες. Αντίθετα, η επιβεβλημένη σήμερα μαζική ανεργία αλλοτριώνει από την ανθρώπινη κατάσταση ολοένα και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού, καταδικάζοντάς τα σε μια πρωτόγνωρη κατάσταση κοινωνικής βαρβαρότητας.

Ο μολυσματικός φόβος

Ακούγεται απίστευτο, σύμφωνα όμως με τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία ο σύγχρονος άνθρωπος (και όχι αυτός των σπηλαίων!) εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να θεωρεί πρωταρχικά του προβλήματα την εξασφάλιση στέγης, τροφής και μιας μόνιμης εργασίας. Ολα τα άλλα προβλήματα -ξενοφοβία, προσωπική ασφάλεια, οικολογική και πολεοδομική υποβάθμιση- από ό,τι φαίνεται τον ανησυχούν σε πολύ μικρότερο βαθμό!

Εν τούτοις, η TV μάς βομβαρδίζει καθημερινά με σκοπίμως διογκωμένες ειδήσεις σχετικά με όλα τα καταστροφικά ή απειλητικά γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας. Πρόκειται για επιμελώς κατασκευασμένες ειδήσεις που, παρά τη θέληση ή την κριτική μας διάθεση, καταφέρνουν τελικά να μας προκαλούν μεγάλο άγχος και ανασφάλεια. Και η δύναμη της προπαγάνδας μέσω των κατάλληλων τηλεοπτικών εικόνων, που με τόση επιτηδειότητα προεπιλέγονται, σχεδόν μας υποχρεώνει να αποδεχτούμε ότι η ατομική και κοινωνική ασφάλεια αποτελούν σήμερα τα κυριότερα, αν όχι τα μοναδικά μας, προβλήματα.

Πού, όμως, στηρίζεται η δύναμη αυτού του φοβικού μηχανισμού; Από καιρό είναι γνωστή και πολλαπλώς επιβεβαιωμένη η εξαιρετικά τοξική δράση των φοβικών αισθημάτων: διαδίδονται με εκπληκτική ταχύτητα, εγκαθίστανται μόνιμα μέσα στον ανθρώπινο νου και μολύνουν σχεδόν όλες τις εκδηλώσεις της συμπεριφοράς μας. Η διάδοσή τους, μάλιστα, στηρίζεται και εκμεταλλεύεται την αρχή της μαζικής επιβεβαίωσης: αφού όλοι οι άλλοι φοβούνται για κάτι, θα πρέπει να φοβάμαι κι εγώ. Κατ' αυτό τον τρόπο δημιουργείται ένα είδος κοινωνικού ντόμινο, που, όχι απλώς επιταχύνει, αλλά και πολλαπλασιάζει το αίσθημα του φόβου.

Παραδόξως, το να μοιραζόμαστε με τους άλλους τους ίδιους φόβους και τις ίδιες αγωνίες ενεργοποιεί έναν μηχανισμό ψυχολογικής άμυνας: μας επιτρέπει να μη θεωρούμε τον εαυτό μας παρανοϊκό ή φοβικό ή τουλάχιστον να τον θεωρούμε εξίσου παρανοϊκό ή φοβικό με την πλειονότητα των συνανθρώπων μας!

Ωστόσο, η συστηματική καλλιέργεια (π.χ. από τα ΜΜΕ ή από κάποιες κυβερνήσεις) μιας ακαθόριστης απειλής και ενός γενικευμένου αισθήματος φόβου τείνει ενίοτε να δημιουργεί -μέσα από ανεξέλεγκτους κοινωνικούς μηχανισμούς αυτοενίσχυσης- κάποιες πολύ συγκεκριμένες αλλά απρόβλεπτες φοβικές αντιδράσεις, η διαχείριση των οποίων, σε περιόδους κρίσης, είναι μια εξαιρετικά δύσκολη και επικίνδυνη υπόθεση