Ο «καλός στρατιώτης» και ο «καλός υπηρέτης»

Φτιάχνουν εργαζόμενους «υπηρέτες», αλλά τους θέλουν «καλούς»

Αρθρο του ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΡΚΟΒΙΤΣ διδάκτορος Εργασιακής/ Οργανωσιακής Ψυχολογίας markovii@cyta.gr

Στην Οργανωσιακή Ψυχολογία υπάρχει η έννοια της «Συμπεριφοράς Οργανωσιακής Υπηκοότητας». Είναι η εργασιακή συμπεριφορά που εμφανίζει ο εργαζόμενος, ώστε να κάνει κάτι παραπάνω, να δουλεύει πέραν από τις απαιτήσεις της επιχείρησης

και να εκτελεί με ζήλο και ευχαρίστηση εργασίες που είτε απαιτούνται από τον εργοδότη είτε δεν είναι απαραίτητες, αλλά εξυπηρετούν την επιχείρηση.
Η εμφάνισή της εξηγεί γιατί υπάρχει αυξημένη εργασιακή απόδοση και μειώσεις απουσιών. Το βέβαιο είναι ότι δεν προκύπτει από το πουθενά. Χρειάζεται να «βάλει το χεράκι» της και η διοίκηση, με την ύπαρξη θετικών και παρακινητικών πολιτικών. Χρειάζεται να υπάρχει κατάλληλο και ενθαρρυντικό εργασιακό περιβάλλον και πολιτικές ανθρώπινου δυναμικού που δημιουργούν ανάλογες προϋποθέσεις.
Οκαπιταλισμός επιθυμεί οι εργαζόμενοι να εμφανίζουν «Συμπεριφορά Οργανωσιακής Υπηκοότητας». Η ύπαρξή της ωθεί στην αυτοπαρακίνηση, ο εργαζόμενος είναι ευχαριστημένος, προσφέρει το «κάτι παραπάνω» και δεν διαμαρτύρεται ή εμφανίζει συγκρουσιακή συμπεριφορά. Είναι ένας «καλός στρατιώτης», γι' αυτό συνήθως καλείται αυτή η συμπεριφορά ως «Σύνδρομο του Καλού Στρατιώτη». Τι είναι αυτά που κάνουν οι «καλοί στρατιώτες»; Εμφανίζουν αλτρουισμό, γενικευμένη συμμόρφωση, πολιτική αρετή, ακεραιότητα, αθλητικό πνεύμα, συναίσθηση για τους άλλους, αβρότητα. Οταν ένας εργαζόμενος εμφανίζει τα παραπάνω στοιχεία στην εργασιακή του συμπεριφορά, δικαιούται να χαρακτηρίζεται «καλός στρατιώτης».
Επίσης ένας εργαζόμενος αισθάνεται για τον εργασιακό του χώρο μια πολύ ιδιαίτερη και ενδιαφέρουσα μορφή δέσμευσης, που είναι η «Δέσμευση Συνέχειας». Ο εργαζόμενος είναι δεσμευμένος με την επιχείρηση που απασχολείται, είτε γιατί υπάρχουν λίγες ευκαιρίες για να μπορεί να επιλέξει εργασία και εργοδότη (υπάρχουν υψηλά ποσοστά ανεργίας) είτε γιατί οι θυσίες που θα κάνει, φεύγοντας από μια δουλειά προς αναζήτηση μιας άλλης, είναι μεγάλες και με υψηλό βαθμό επικινδυνότητας για τον εργαζόμενο (υπάρχει ο φόβος να βρεθεί άνεργος ή να μην μπορεί να βρει καλύτερη δουλειά).
Και οι δύο καταστάσεις υπάρχουν σε περίοδο έντονης και ακραίας οικονομικής κρίσης και επηρεάζουν τις αποφάσεις και τις συμπεριφορές των ανθρώπων. Η συγκεκριμένη μορφή δέσμευσης δεν είναι επιθυμητή στον καπιταλισμό, γιατί η ύπαρξή της σημαίνει ότι το καπιταλιστικό σύστημα βρίσκεται σε κρίση.
Οταν ένας εργαζόμενος δεν είναι ευχαριστημένος με την εργασία του, τότε τα αυξημένα επίπεδα δέσμευσης συνέχειας οδηγούν σε μείωση της «Συμπεριφοράς Οργανωσιακής Υπηκοότητας». Οταν είναι ευχαριστημένος με την εργασία του, η περισσότερη δέσμευση συνέχειας οδηγεί σε αύξηση της «Συμπεριφοράς Οργανωσιακής Υπηκοότητας». Η οικονομική κρίση έχει χειροτερεύσει το αίσθημα ικανοποίησης που νιώθουν οι εργαζόμενοι. Ο καπιταλισμός καλείται να αντιμετωπίσει την πρώτη περίπτωση: δυσαρέσκεια στην εργασία, αίσθημα δέσμευσης συνέχειας, μείωση της συμπεριφοράς «καλού στρατιώτη».
Οι πολιτικές που έχουν υιοθετηθεί μέσα από τα τρία Μνημόνια για την αγορά εργασίας (μειώσεις μισθών, εργασιακή ανασφάλεια, συρρίκνωση εργασιακών δικαιωμάτων, «χαράτσια» και δυσβάστακτοι φόροι) δημιουργούν αύξηση στην ανασφάλιστη εργασία, ανάπτυξη συνθηκών «ζούγκλας» και «κυριαρχίας του δυνατού» στο χώρο εργασίας, έκρηξη στην ανεργία, κλείσιμο των επιχειρήσεων και ελαχιστοποίηση των προοπτικών απασχόλησης. Ο καπιταλισμός είναι σε κίνδυνο και δεν έχει τη δυνατότητα να είναι «ανοιχτοχέρης». Ο «καλός στρατιώτης» μπορεί να είναι επιθυμητός, αλλά οι υπάρχουσες οικονομικές συνθήκες δημιουργούν το σύνδρομο του «καλού υπηρέτη». Οι πολιτικές τους φτιάχνουν «εργαζόμενους-υπηρέτες», απλά η προσδοκία τους είναι οι «υπηρέτες» να είναι «καλοί». Ο «καλός υπηρέτης» μπορεί να είναι υπάκουος, αλλά αισθάνεται δέσμιος κι όχι δεσμευμένος, μπορεί να μη φεύγει, αλλά εξαναγκάζεται να υπομένει και όχι να μένει με τη δική του θέληση.
Ας μην ξαφνιαζόμαστε γιατί δείχνουν τηλεοπτικές σειρές με χαρούμενους υπηρέτες και συγκαταβατικά αφεντικά. Η μίμηση και τα πρότυπα βοηθούν τις εργασιακές συμπεριφορές. «Μεταφέρονται» άμεσα στο υποσυνείδητο και σταδιακά τα ενστερνιζόμαστε και τα «κάνουμε δικά μας». Οταν βλέπω όμορφες και ειδυλλιακές εικόνες με χαρούμενους υπηρέτες, αδελφωμένους με τα αφεντικά τους, τότε ασυνείδητα αποδέχομαι και υιοθετώ αντίστοιχες συμπεριφορές. Οσο γρηγορότερα αντιληφθούμε τι μας «ετοιμάζουν», τι μας «σερβίρουν», τόσο αποτελεσματικότερα θα αναπτύξουμε αντιστάσεις και θα βρούμε δικές εναλλακτικές, πέραν και έξω από τις μνημονιακές και νεοφιλελεύθερες πολιτικές.

enet.gr