Για το ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη «Επάνοδος από την Ελλάδα»

Γράφει η συνάδελφος  Ελευθερία Λαγού // *

αναδημοσίευση από http://fractalart.gr

Το κειμενικό καβαφικό σύμπαν αποτινάζει τα τετριμμένα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα (διδακτισμός, νοηματική ηδονοθηρία, πολιτικολογία) προβάλλοντας τον συγκρητισμό, την multiculturalism/πολυπολιτισμικότητα, τη νεωτερικότητα και τον μοντερνισμό.

Ο συγγραφέας ως «Αυτός» και ο ευάλωτος εαυτός του ως ο «Άλλος» κυοφορούν μια ρευστή χωροχρονική πραγματικότητα μέσα σε μια ασίγαστη μήτρα. Τον ελληνισμό. Η ανάμνηση της μήτρας αυτής αποτελεί εμφαλτήριο φιλοσοφικού στοχασμού/διαλογισμού. Ο φιλόσοφος Καβάφης μας συστήνει τη διπολικότητα της ταυτότητας του. Ο Εαυτός του ερωτοαποκρίνεται με έναν μονότονο ρητορισμό – στοχαστικά φλύαρος -ενώ ο Άλλος σιωπηλός εκφράζει τη φυλετική μελαγχολία με βουβή απάθεια.

Η «επάνοδος» σαν εμμονικός δορυφόρος γύρω από την ελληνική μήτρα στοιχειοθετείται με περίτεχνο τρόπο. Ο Έρμιππος ( Ερμής / «άλογο») παραπέμπει στο θεό Ερμή με το άλογό του, δηλαδή στον θεό ταξιδευτή, στο θεό των τεχνών, του εμπορίου, των γραμμάτων και των δρόμων. Ο πολυταξιδεμένος Καβάφης αυτοεκτίθεται σε μια προσπάθεια αυτοπροσδιορισμού, αυτοαναίρεσης και αυτογενεαλόγησης. Παρουσιάζεται εσωτερικά διχασμένος.

Η πολιτισμική και υβριδική ταυτότητα του Καβάφη εκφέρεται με τη φωνή αντιθετικών διπόλων. Δύο πολιτισμών, ελληνικού και ασιατικού, επίκτητου και κληροδοτημένου. Δύσης και Ανατολής. Μητρόπολης και Διασποράς, κέντρου και περιφέρειας. Αποικιοκράτη και αποικιοκρατούμενου, εξουσίας και δουλείας. Ατομικού και παγκόσμιου, υποκειμένου και ιμπεριαλισμού. Οριενταλισμού και ουμανικού ανθρωπισμού, γεωπολιτικής συνείδησης και ανθρώπινης συλλογικότητας. Οικείου /γνώριμου και ξένου /διαφορετικού, έμφυλου και βάρβαρου. Πατρίδας και ξένης γης, νοσταλγίας και μοναξιάς. Χαράς και θλίψης, παρελθόντος και παρόντος. Λεκτικού κώδικα έκφρασης και ενδυματολογικού κώδικα έκφρασης, αλήθειας και προσποίησης.

Αλλά και η έννοια του «πρέπει» διατυπωμένη ως «ελληνοπρεπές» και «μικροπρέπειες» φανερώνει μιαν άλλη αντιδιαστολή. Τη μεγαλοψυχία και τη μικροψυχία της αυθεντικότητας. Ο Καβάφης με το μοναδικό τέχνασμα της ειρωνείας στηλιτεύει την υποκρισία και την ανειλικρίνεια, την απόκρυψη της αληθινής ταυτότητας του Εαυτού, των μυστικών της υπόστασής του.

Προτρέπει για μια καθολική «επάνοδο» όλων των στιγμιοτύπων της ζωής, για «επάνοδο» της αυθεντικότητας τους. Τα αντίθετα πλέον συμφιλιώνονται. Η πολιτιστική /φυλετική ανάμειξη εδραιώνεται. Η ψευδαίσθηση του «καθαρού» πολιτισμού και η εγωπάθεια του Ευρωκεντρικού έθνους ξεγυμνώνονται. Διευρύνεται η γεωγραφία της μακρινής πατρίδας και αμβλύνονται τα σύνορα των θρησκειών, των γλωσσών, των συνηθειών. Ο «αυτοεξόριστος»/μετανάστης κερδίζει την «ελευθερία» του. Η πολυπολιτισμικότητά του είναι φυσική απόρροια της ύπαρξής του.

Κι όλο επανέρχονται σαν σε μια κυλιόμενη ρόδα οι ειπωμένες από τον Barry διεργασίες του adopt  adapt  adept κλωθογυρίζοντας πολιτισμικά την ατομική με τη συλλογική μνήμη σε μια αέναη τροχιά. Άλλωστε η ευπροσαρμοστικότητα του ανθρώπου φέρεται να λογοδοτεί για την εξέλιξη και την επιβίωση του πολιτισμού.

 * Η Ελευθερία Λαγού είναι απόφοιτος της Φιλοσοφικής  σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και εργάζεται στη Δημόσια διοίκηση.Η πρώτη της ποιητική συλλογή τιτλοφορείται «Με της ρίμας την ανέμη».Έχει ασχοληθεί επιπλέον  με τη συγγραφή διηγημάτων και μυείται στο χώρο της λογοτεχνικής κριτικής.

Επάνοδος από την Ελλάδα

Ώστε κοντεύουμε να φθάσουμ’, Έρμιππε.
Μεθαύριο, θαρρώ· έτσ’ είπε ο πλοίαρχος.
Τουλάχιστον στην θάλασσά μας πλέουμε·
νερά της Κύπρου, της Συρίας, και της Aιγύπτου,
αγαπημένα των πατρίδων μας νερά.
Γιατί έτσι σιωπηλός; Pώτησε την καρδιά σου,
όσο που απ’ την Ελλάδα μακρυνόμεθαν
δεν χαίροσουν και συ; Aξίζει να γελιούμαστε; —
αυτό δεν θα ’ταν βέβαια ελληνοπρεπές.

Aς την παραδεχθούμε την αλήθεια πια·
είμεθα Έλληνες κ’ εμείς — τι άλλο είμεθα; —
αλλά με αγάπες και με συγκινήσεις της Aσίας,
αλλά με αγάπες και με συγκινήσεις
που κάποτε ξενίζουν τον Ελληνισμό.

Δεν μας ταιριάζει, Έρμιππε, εμάς τους φιλοσόφους
να μοιάζουμε σαν κάτι μικροβασιλείς μας
(θυμάσαι πώς γελούσαμε με δαύτους
σαν επισκέπτονταν τα σπουδαστήριά μας)
που κάτω απ’ το εξωτερικό τους το επιδεικτικά
ελληνοποιημένο, και (τι λόγος!) μακεδονικό,
καμιά Aραβία ξεμυτίζει κάθε τόσο
καμιά Μηδία που δεν περιμαζεύεται,
και με τι κωμικά τεχνάσματα οι καημένοι
πασχίζουν να μη παρατηρηθεί.

A όχι δεν ταιριάζουνε σ’ εμάς αυτά.
Σ’ Έλληνας σαν κ’ εμάς δεν κάνουν τέτοιες μικροπρέπειες.
Το αίμα της Συρίας και της Aιγύπτου
που ρέει μες στες φλέβες μας να μη ντραπούμε,
να το τιμήσουμε και να το καυχηθούμε.