ΕΝΑ BLOG ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΑΕΔ: Το φαινόμενο της «διαρροής εγκεφάλων» (brain drain) από την Ελλάδα της κρί-σης. Αιτίες και συνέπειες για την ελληνική κοινωνία».

Παρασκευή 9 Ιουνίου 2017

Το φαινόμενο της «διαρροής εγκεφάλων» (brain drain) από την Ελλάδα της κρί-σης. Αιτίες και συνέπειες για την ελληνική κοινωνία».

430.000 άτομα έχουν εγκαταλείψει την χώρα από το 2008

γράφει ο Γιάννης Βαρελάς

Τα χρόνια της κρίσης

Η διεθνής οικονομική κρίση, η οποία ξεκίνησε το 2008 με την κατάρρευση της Lehman Brothers, δημιούργησε αλυσιδωτές αντιδράσεις, οι οποίες πέρασαν στην απέναντι πλευρά του Ατλαντικού και επηρέασαν, σε άλλες περιπτώσεις περισσότερο και σε άλλες λιγότερο, τις οικονομίες των ευρωπαϊκών χωρών. Οι επιπτώσεις της διεθνούς κρίσης, στην είδη προβληματική ελληνική οικονομία, ήταν πολύ πιο σοβαρές. Η απουσία μιας συνεπούς κρατικής πολιτικής τις τελευταίες 10ετίες, προσανατολισμένη στην ανάπτυξη του πρωτογενή και του δευτερογενή τομέα της παραγωγής, σε συνδυασμό με την έλλειψη υποδομών, συντέλεσε στη χαμηλή ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προϊόντων αρκετά χρόνια πριν από την εκδήλωση της κρίσης του 2008. Η κρίση βρήκε την χώρα με αρνητικές τιμές στο δημοσιονομικό ισοζύγιο, στο εξωτερικό ισοζύγιο, στην απασχόληση, αλλά και σε άλλα κρίσιμα μακροοικονομικά μεγέθη. (Αργείτης Γ. & Νικολαϊδη Μ. 2014)

Η συρρίκνωση του ΑΕΠ την τελευταία εξαετία υπερβαίνει το 25% (από το 2009 έως το 2015), χωρίς μάλιστα να είναι ορατά τα σημάδια σταθεροποίησης της κατάστασης. Η τόσο μεγάλη συρρίκνωση του ΑΕΠ, σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα, μπορεί να συγκριθεί μόνο με πολεμικές περιόδους. Η όποια αισιόδοξη εκτίμηση, σχετικά με την αίσια έκβαση του Ελληνικού προγράμματος, δυστυχώς αποδεικνύεται άστοχη ή υπεραισιόδοξη, δεδομένου ότι στις μέρες μας ήδη συζητάμε για ένα τέταρτο μνημόνιο. Η συνέχιση της ύφεσης είναι δεδομένη, παρά τις μεγαλοστομίες των μνημονιακών κυβερνήσεων, οι οποίες επαναλαμβάνουν ότι έχουμε αφήσει πίσω τα χειρότερα. (Γαλιώτος K.)

Η μετανάστευση, ένα “Ελληνικό” χαρακτηριστικό

Η Ελλάδα ιστορικά έχει να επιδείξει πολλές και σημαντικές περιόδους, κατά τις οποίες το ελληνικό στοιχείο, είτε λόγω εξωγενών παραγόντων, είτε λόγω οικονομικών συνθηκών, επέλεξε την μετανάστευση ως λύση. Τον 20ό αιώνα, μεγάλος αριθμός Ελλήνων έφυγε από την χώρα, για την αναζήτηση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης. Στις δύο βασικές περιόδους 1903-1917 και 1960-1972, το κύριο χαρακτηριστικό των Ελλήνων μεταναστών, ήταν το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Κατά πλειοψηφία ήταν εργάτες και αγρότες, οι οποίοι αναζήτησαν εργασία στη βαριά βιομηχανία των αναπτυσσόμενων οικονομιών της εποχής. (Κουντούρης Γ. 2016) Σήμερα βιώνουμε για πρώτη φορά μια διαφορετική μορφή μετανάστευσης, καθώς η πλειοψηφία των Ελλήνων που φεύγουν κατέχουν τουλάχιστον 1 πτυχίο πανεπιστημίου.

Το Brain Drain σε αριθμούς

Ο όρος Brain Drain περιγράφει την διεθνή μεταφορά πόρων, με την μορφή εξειδικευμένου επιστημονικού εργατικού δυναμικού, από λιγότερο αναπτυγμένες σε άλλες χώρες περισσότερο αναπτυγμένες. (Biene et al. 2008). Ως μετανάστης, με εξειδικευμένη ή ανώτερη εκπαίδευση, θεωρείται το άτομο το οποίο είναι άνω των 25 ετών και είναι κάτοχος ακαδημαϊκού ή επαγγελματικού πτυχίου, το οποίο έχει αποκτηθεί μετά την ολοκλήρωση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. (Docquier and Marfoyk, 2006)

Σύμφωνα με εκτιμήσεις του Endeavor και της Τράπεζας της Ελλάδος, από το 2008 μέχρι και σήμερα, έχουν εγκαταλείψει την χώρα από 350.000 έως 430.000 άτομα. Η έρευνα της Endeavor υπολογίζει πως σε ετήσια βάση, το συνολικό ποσό συνεισφοράς (των Ελλήνων μεταναστών της τελευταίας 7ετίας) στο ΑΕΠ των χωρών υποδοχής (κατά βάση Αγγλία και Γερμανία), αγγίζει τα 13 δισ. ευρώ, ενώ συνολικά το παραχθέν ΑΕΠ ξεπερνάει τα 50 δισ. ευρώ. Επίσης, το ποσό που εισπράττουν τα κράτη υποδοχής από την φορολογία, ανέρχεται στα 9,1 δισ. ευρώ. Στο συνολικό κόστος του Brain Drain θα πρέπει να συνυπολογιστεί και το ποσό που δαπάνησε το Ελληνικό κράτος για την εκπαίδευση αυτών των ατόμων, ποσό το οποίο ανέρχεται γύρω στα 8 δισ. ευρώ. (Μανιφάβα 2008)

Το ποσοστό της ανεργίας το 2008 ήταν κοντά στο 8%. Κατά τα έτη 2009-2015 κυμάνθηκε σε 9,5%, 12,9%, 18,6%, 25,6%, 27,7%, 26,2%, 24,6% ενώ το 2016 το ποσοστό περιορίστηκε στο 23%. (ΕΛΣΤΑΤ) Τα πρώτα 5 πρώτα χρόνια της κρίσης υπολογίζεται, πως έφυγαν στο εξωτερικό γύρω στα 200.000 άτομα. (ICAP) Με δεδομένο ότι τα τελευταία 2-3 χρόνια το ποσοστό των Ελλήνων που έφυγαν έχει διπλασιαστεί, είναι προφανές πως τα ποσοστά της ανεργίας έχουν επηρεαστεί σημαντικά από το κύμα φυγής. Οι νέοι είναι αυτοί που πλήττονται περισσότερο από την ανεργία, καθώς υπολογίζεται πως σε ποσοστό 50% δεν εργάζεται. Επίσης, ακόμα και αυτοί που εργάζονται, αμείβονται πολύ λιγότερο σε σχέση με τους μεγαλύτερους και πιο έμπειρους εργαζομένους. Η έρευνα της Endeavor δείχνει, πως ένα ποσοστό γύρω στο 50%, των ατόμων που εγκαταλείπουν την χώρα είναι ήδη εργαζόμενοι, ενώ το ποσοστό των ανέργων υπολογίζεται γύρω στο 43%. (Μανιφάβα Δ. 20-7-2016)

Η φυγή των νέων επιστημόνων

Η πεποίθηση πως τα προσόντα και η μόρφωση δεν αναγνωρίζεται, οδηγεί σημαντικό ποσοστό του ενεργού δυναμικού στην επιλογή της μετανάστευσης, δεδομένου πως οι αμοιβές εδώ είναι πολύ κατώτερες, σε σχέση με αυτές άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Σύμφωνα με έρευνα της ICAP, που αφορούσε τους επιστήμονες πού έφυγαν τα 5 πρώτα χρόνια της κρίσης, τα αίτια που ωθούν τους Έλληνες σε φυγή είναι κατά 37% η διαφθορά και η έλλειψη αξιοκρατίας και κατά 33% η οικονομική κρίση, η αβεβαιότητα και οι ανύπαρκτες προοπτικές για εξέλιξη. Το 26% θωρεί σημαντικό αίτιο τις κακές εργασιακές συνθήκες που επικρατούν στην Ελλάδα, το 24% φεύγει, διότι αδυνατεί να βρει εργασία στον τομέα που έχει εξειδικευτεί, το 22% αναζητά μεγαλύτερες αμοιβές, ενώ ένα ποσοστό 21% θέλει να αποκτήσει την εργασιακής εμπειρίας σε ξένο περιβάλλον καθώς γοητεύεται από τον διαφορετικό τρόπο ζωής του εξωτερικού. Τα νούμερα δικαιώνουν την επιλογή της οικονομικής μετανάστευσης καθώς σε ποσοστό 52% οι Έλληνες επιστήμονες του εξωτερικού αμείβονται από 21.000 έως 60.000 ευρώ τον χρόνο ενώ ένα ποσοστό 27% έχει με ακόμα υψηλότερες αμοιβές. Οι κυριότερες ειδικότητες που εργάζονται οι Έλληνες, αφορούν τον τομέα της πληροφορικής, των οικονομικών, τον τεχνικό κλάδο και την ιατρική, με μορφωτικό επίπεδο αρκετά υψηλό, καθώς το 73% έχει μεταπτυχιακό ή διδακτορικό. (Φραγκούλη Ν. 2015)

Ειδικότερα στην περίπτωση των ιατρών η φυγή συνεχίζεται με σταθερό ρυθμό. Ο ιατρικός σύλλογος Αθηνών από το 2007 μέχρι τα τέλη του 2016 έχει εκδώσει 9.330 πιστοποιητικά για το εξωτερικό, ενώ ο συνολικός αριθμός υπολογίζεται πως ξεπερνάει τους 18.000, σε όλες τις ειδικότητες. Δυστυχώς, οι ιδιαίτερα δελεαστικές αμοιβές στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και στη Σαουδική Αραβία, συντηρούν το κύμα της φυγής στο εξειδικευμένο ιατρικό προσωπικό αμείωτο.

Η Ομοσπονδία Ενώσεων Νοσοκομειακών Γιατρών Ελλάδος υπολογίζει πως οι ανάγκες σε ειδικευόμενους ιατρούς ξεπερνά τους 6.000. Ο πρόεδρος του ΙΣΑ Γ. Πατούλης αναφέρει χαρακτηριστικά την αδυναμία χάραξης μιας βιώσιμης και αποτελεσματικής πολιτικής στον τομέα της υγείας η οποία θα αναχαίτιζε το κύμα της μεγάλης φυγής και θα κάλυπτε τις ανάγκες και του ΕΣΥ, αλλά και των ίδιων τον ιατρών, με τελικό ωφελούμενο τον Έλληνα ασφαλισμένο. (Μπουλούτζα Π. 6-11-2016)

Βέβαια το πρόβλημα έχει και άλλη όψη. Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν, στην χώρα υπάρχει ένα πλεόνασμα τουλάχιστον 20.000 ειδικευμένων κλινικών ιατρών, οι οποίοι είτε υποαπασχολούνται, είτε είναι άνεργοι. Η Ελλάδα βρίσκεται στην πρώτη θέση μεταξύ των χωρών μελών του ΟΟΣΑ, καθώς αναλογούν 6,3 ιατροί ανά 1.000 κατοίκους, όταν ο μέσος όρος είναι 3 ιατροί ανά 1.000 κατοίκους. Με δεδομένα τα υψηλά ποσοστά ανεργίας (στην Αθήνα το ποσοστό των άνεργων ιατρών φτάνει στο 28%), άλλα και τις μειωμένες προσλήψεις στο ΕΣΥ, παρά τις ελλείψεις, η μετανάστευση μοιάζει η μόνη ρεαλιστική λύση. (Μπουλούτζα Π. 24-7-2016)

Η αδυναμία της ελληνικής κοινωνίας

Το πρόβλημα της φυγής των “μεγαλύτερων ταλέντων” δεν είναι δημιούργημα της τελευταίας επταετίας. Υπολογίζεται πως το 3% των επιστημόνων κορυφαίας εμβέλειας παγκοσμίως είναι Έλληνες, όταν αντίστοιχα ο πληθυσμός της χώρας αναλογεί στο 0,15 – 0,20% του παγκόσμιου πληθυσμού. Το 85% από αυτούς βρίσκεται εκτός χώρας. Σχετικές εκτιμήσεις του OECD το 2008 υπολογίζουν πως 550.000 Έλληνες, υψηλής μόρφωσης και εξειδίκευσης, μετανάστευσαν από το 1998 έως το 2007. Στον προβληματικό ιδιωτικό τομέα απουσιάζουν οι επιχειρήσεις, οι οποίες μπορούν να αξιοποιήσουν το εξιδεικευμένο εργατικό δυναμικό της χώρας. Η επένδυση που αφορά την υψηλή εξειδίκευση των εργαζομένων τελικώς έχει μειωμένη απόδοση, διότι μετά το τέλος της εκπαίδευσης οι εργαζόμενοι αποχωρούν για το εξωτερικό με ένα επιπλέον προσόν. Τελικά, η χώρα υποδοχής είναι αυτή που ωφελείται από την εξειδίκευση του μετανάστη, αφού με μηδενικό κόστος απολαμβάνει τις υπηρεσίες και την τεχνογνωσία του. Ενδεικτικό της αρνητικής κατάστασης στον εργασιακό τομέα, από τα πρώτα χρόνια της κρίσης,[1] είναι το υψηλό ποσοστό, περίπου 60%, των νέων, που μετανάστευσαν ή παρέμειναν στο εξωτερικό μετά το πέρας των σπουδών τους, οι οποίοι δεν αναζήτησαν εργασία στην Ελλάδα. Αν μάλιστα δούμε μόνη της την κατηγορία των αποφοίτων εξωτερικού τότε το ποσοστό ξεπερνάει το 90%. Η περαιτέρω υποβάθμιση της παιδείας τα χρόνια της κρίσης, (μείωση δαπανών κατά 25% το 2012 σε σχέση με το προηγούμενο έτος), αυξάνει περεταίρω την διαρροή καθηγητών και μαθητών προς το εξωτερικό. (Κάυκα Κ. 2015)

Οι επιπτώσεις

Το πρόβλημα της διαρροής εγκεφάλων έχει οικονομική και κοινωνική διάσταση, με αρνητικές επιπτώσεις, τόσο σε βραχυπρόθεσμο, όσο και σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Το άμεσα μετρήσιμο μέγεθος αφορά τα πρόσθετα φορολογικά βάρη, τα οποία καλείται να πληρώσει ο ενεργά φορολογικός πληθυσμός της χώρας, ώστε να καλυφθεί το αυξανόμενο κενό που προκύπτει στα έσοδα κάθε χρόνο, όσο συνεχίζεται η μετανάστευση. Μία ακόμα συνέπεια, η οποία καταγράφεται στον δείκτη WEF, αφορά την υποχώρηση της χώρας κατά 5 θέσεις στην ανταγωνιστικότητα, σε σχέση με την περσινή κατάταξη. Η πολιτική αστάθεια, η υπερφορολόγιση και η γραφειοκρατία είναι τα βασικά αίτια τα οποία σχετίζονται με αυτό το αποτέλεσμα. (Μανιφάβα Δ. 29-9-2016) Αν προσθέσουμε σε αυτά τα βασικά προβλήματα την υψηλή ανεργία και την συνεχιζόμενη διαρροή του ενεργού εξειδικευμένου εργασιακού δυναμικού, οι αρνητικές συνέπειες αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο. Επίσης, έχουν αρχίσει να γίνονται αισθητές οι ελλείψεις σε εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την σταδιακή υποβάθμιση στις υπηρεσίες και στα παραγόμενα προϊόντα, με τον τομέα της υγείας να πρωταγωνιστεί αρνητικά στο φαινόμενο.

Η ίδια η πληθυσμιακή μείωση, καθίσταται από μόνη της, ένα σημαντικό πρόβλημα. Σύμφωνα με έρευνα της διαΝΕΟσις, η Ελλάδα αντιμετωπίζει σοβαρή απειλή από το δημογραφικό πρόβλημα την επόμενη τριακονταετία. Ακόμα και με τις πιο αισιόδοξες εκτιμήσεις ο πληθυσμός το 2050 θα μειωθεί κατά περίπου 800.000 και θα φτάσει τα 10.000.000 κάτοικους. Η πιο απαισιόδοξη εκτίμηση, υπολογίζει μείωση του πληθυσμού που φτάνει τους 2.5000.000 κατοίκους. Ένα εξίσου ανησυχητικό στοιχείο, είναι η συνεχιζόμενη γήρανση του πληθυσμού της χώρας. Σήμερα οι πολίτες άνω των 65 αντιστοιχούν στο 21% του πληθυσμού, ενώ το 2050 το ποσοστό θα φτάσει το 30-33%. Μια τόσο ανησυχητική πρόβλεψη, δεν επιδρά μόνο στους ρυθμούς ανάπτυξη της οικονομίας, αλλά δρα αρνητικά στον τομέα του ασφαλιστικού, της εκπαίδευσης και της γεωπολιτικής θέσης, ενώ θέτει σε κίνδυνο και την ίδια την επιβίωση της χώρας. (Πιερρακάκης Κ. 2016) Είναι αντιληπτό, πως η φυγή των εκατοντάδων χιλιάδων νέων, πέρα από τα οικονομικά μεγέθη, επιδρά πολύ αρνητικά στο δημογραφικό πρόβλημα. Το ισοζύγιο θανάτων γεννήσεων του 2015 αποτυπώνει με ξεκάθαρο τρόπο την πραγματικότητα, καθώς οι θάνατοι στην Ελλάδα ήταν κατά 30.000 περισσότεροι από τις γεννήσεις. Ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι το γεγονός πως το ποσοστό αυτό μεγαλώνει σημαντικά χρόνο με τον χρόνο. (Ελαφρός Γ. 2017)

Η αντιστροφή της κατάστασης

Το εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό της χώρας, είναι ένας καθοριστικός παράγοντας, στην προσπάθεια ανάκαμψης της οικονομίας και της αντιστροφής του αρνητικού κλίματος. Για να υπάρξει “φρένο” στο Brain Drain, θα πρέπει να υπάρξει ένας κεντρικός σχεδιασμός, ο οποίος θα δώσει κίνητρα παραμονής στους νέους αλλά θα διευκολύνει και την επιστροφή σημαντικού ποσοστού των Ελλήνων του εξωτερικού.

Η Ττε δημοσίευσε μια έκθεση, η οποία προτείνει λύσεις για την ανάσχεση του Brain Drain. Η στροφή της οικονομίας σε πιο παραγωγικούς τομείς και ο σχεδιασμός της εκπαίδευση με προσανατολισμό την κάλυψη των αναγκών που θα προκύψουν, θα είχε ευεργετικές συνέπειες στην ανάπτυξη και στην πάταξη της ανεργίας. Μια δεύτερη πρόταση, αφορά την ενίσχυση της νεοφυούς επιχειρηματικότητας, είτε με την δημιουργία χώρων που θα διευκόλυνε την επαφή των νέων, είτε με την παροχή κινήτρων. Ένα κίνητρο για παραμονή των νέων επιστημόνων στη χώρα, θα μπορούσε να είναι η σύνδεση της αριστείας με την εργασία. Η δημιουργία ενός μηχανισμού, ο οποίος θα πετύχαινε την διασύνδεση μεταξύ εκπαίδευσης και εργασίας, θα μπορούσε να ανακόψει την φυγή. Επίσης, η διασφάλιση της διαφάνειας και της αξιοκρατίας θα δημιουργούσε ένα κλίμα αλληλοσεβασμού και εμπιστοσύνης μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων. Ακόμα, η διεύρυνση του θεσμού της πρακτικής άσκησης και της μαθητείας θα μπορούσε να συνδέσει πιο άμεσα την εκπαίδευση με την παραγωγή και την αγορά εργασίας. Ένα σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας είναι η νοσηρή πραγματικότητα που αντιμετωπίζει η επιχείρηση στην Ελλάδα (φορολογία, γραφειοκρατία, μεγάλες ασφαλιστικές εισφορές, εχθρική αντιμετώπιση από το κράτος κλπ.). Η αλλαγή του τοπίου μέσω σοβαρών διαρθρωτικών αλλαγών και τροποποιήσεων στο θεσμικό πλαίσιο, θα έδινε ώθηση σε νέες επιχειρήσεις και θα βελτίωνε σημαντικά την ανταγωνιστικότητα της χώρας. Μία ακόμα πρόταση αφορά τους νέων, ηλικίας 15-24, οι οποίοι είναι εκτός εκπαίδευσης, κατάρτισης ή εργασίας. Η επανένταξη τους στην παραγωγική διαδικασία συνιστά αναζωογόνηση της αγοράς και μείωση της πρόθεσης για φυγή. (Κουντούρης Γ. 2016)

Επίλογος

Η διεθνής οικονομική κρίση, πυροδότησε αλυσιδωτές αντιδράσεις, οι οποίες αποκάλυψαν το πόσο ευάλωτη και προβληματική ήταν η ελληνική οικονομία της μεταπολιτευτικής περιόδου. Χωρίς κεντρική στρατηγική και με καιροσκοπικές επιδιώξεις, η ελληνική οικονομία, συντήρησε με δανεικά, το πελατειακό κράτος διαιωνίζοντας παθογένειες και προβλήματα τα οποία σταδιακά γιγαντώθηκαν. Το 2017, το βασικό εξαγώγιμο προϊόν της χώρας, δεν είναι ούτε η αγροτική παραγωγή, ούτε τα πετρελαιοειδή, ούτε το ελαιόλαδο. Είναι δυστυχώς το ανθρώπινο κεφάλαιο το οποίο συμβάλει στο ΑΕΠ των ξένων χωρών κατά 12,9 δισ. ευρώ. (Μανιφάβα Δ. 20-7-2016) Η ιστορία έχει αποδείξει πως ο Έλληνας του εξωτερικού βρίσκει πάντα τον δρόμο του. Η Ελλάδα σήμερα βρίσκεται σε μια πολύ δύσκολη θέση. Το πρόβλημα που αντιμετωπίζει δεν είναι η έλλειψη επιλογών ή λύσεων. Είναι η απροθυμία να ξεπεράσει τις παθογένειες και να επιλέξει έναν δρόμο με σκοπό την εξυγίανση και τον ορθολογισμό. Για να υπάρξει αντιστροφή στο κλίμα, θα πρέπει να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη του πολίτη στο κράτος. Θα πρέπει να μείνουν οι νέοι στην χώρα και να τους δοθούν κίνητρα. Επίσης, θα πρέπει να εφαρμοστούν πολιτικές οι οποίες θα ευνοήσουν την επιστροφή όσο μεγαλύτερου ποσοστού Ελλήνων έφυγαν τα τελευταία χρόνια. Άλλωστε μέσα από τις κρίσεις γεννιούνται οι μεγάλες ευκαιρίες.

Βιβλιογραφία

Φραγκούλη Ν. στο site: http://www.sepe.gr/gr/research-studies/article/3133844/pagosmia-protia-tis-elladas-sto-brain-drain-200000-neoi-epistimones-efugan-stin-5etia/.

ΕΛΣΤΑΤ στο site: http://www.statistics.gr/.

Αργείτης Γ. & Νικολαϊδη Μ. (2014), Μελέτες (Studies) / 28, Οικονομική κρίση και παραγωγική αναδιάρθρωση στην Ελλάδα - Ο ρόλος της μεταποιητικής βιομηχανίας, εκδ.: ΙΝΕ - Παρατηρητήριο, Αθήνα.

Καύκα Κ. (2015) στο site:

http://www.indeepanalysis.gr/analyseis/arthra/h-fygh-newn-episthmonwn-sto-exwteriko

5. Docquier F. and Marfoyk A., (2006) International Migration by Education Attainment, 1990-2000 in Ozden C. and Schiff M. (ed)., International Migration Remittances and Brain Drain, 151-99. Washington, D.C.: World Bank; Houndmills, U.K. and New York: Palgrave Macmillan.

6. Biene M., Docquier F., Rapoport H., (2008). Brain Drain and Human Capital Formation in Developing Countries: Winners and Losers, Economic Journal, τεύχος 118, σελ. 631-652.

ΕΕΑ στο site: http://www.eea.gr/gr/el/articles/brain-drain-i-ellada-exase-427000-neoys-epistimones-logo-krisis

Μανιφάβα Δ. (20-7-2016) Καθημερινή στο site: http://www.kathimerini.gr/868059/article/oikonomia/ellhnikh-oikonomia/h-ellada-e3agei-an8rwpino-kefalaio

Καθημερινή (29-9-2016) στο site:

http://www.kathimerini.gr/876827/article/oikonomia/ellhnikh-oikonomia/ypoxwrhse-kata-5-8eseis-h-antagwnistikothta-ths-ellhnikhs-oikonomias

Μπουλούτζα Π. (6-11-2016) Καθημερινή στο site:

http://www.kathimerini.gr/882319/article/epikairothta/ellada/metanasteyoyn-oi-giatroi-kai-to-2016

Μπουλούτζα Π. (24-7-2016) Καθημερινή στο site:

http://www.kathimerini.gr/868653/article/epikairothta/ellada/pleonasma-20000-ellhnwn-giatrwn

ΕΛΣΤΑΤ στο site: www.statistics.gr/documents/20181/42a81f31-ef87-4014-825c-bcc6021a7032

ICAP στο site: http://www.capital.gr/oikonomia/3032481/icap-200-000-ellines-exoun-fugei-gia-douleia-sto-exoteriko

Γαλιώτος Κ., Το ΑΕΠ της Μνημονιακής Ελλάδας από το 2009 έως το πρώτο εξάμηνο του 2016 και έπεται η συνέχεια, στο site http://www.arcadiaportal.gr/news/aep-tis-mnimoniakis-elladas-apo-2009-eos-proto-examino-toy-2016-kai-epetai-i-syneheia